Learning Process in Psychology for Tat/Tet/Htat Exams Preparation | Tat/Tet/Htat પરીક્ષાઓ માટે મનોવિજ્ઞાનમાં શીખવાની ક્રિયા

3. અભિસંધાન દ્વારા શિક્ષણ

• 
  રશિયન શરીરશાસ્ત્રી ઈવાન પેટ્રોવીચ પાવલોવને પાચનક્રિયાના અભ્યાસમાં
  રસ હતો.
  
• 
  કૂતરા પરના પ્રાયોગિક અભ્યાસો કરતાં કરતાં તેમને અભિસંધાનની મહામૂલી
  ભેટ મળી.
  
• 
  પાવલોવને ૧૯૦૪માં તબીબી વિદ્યાક્ષેત્રમાં નોબલ પારિતોષિક એનાયત થયું
  હતું.
  
• 
  પાવલોવે પોતાના પ્રયોગ માટે એક સાધન બનાવ્યું જેમાં કૂતરાને સ્ટેન્ડ
  ઉપર સ્થિર ઊભો રાખી અને તેનાં મોંમાંથી ઝરતી લાળરસ માપનયંત્રમાં એકઠી
  થાય જેથી તેનું માપન શક્ય બને.
  
• 
  પાવલોવે કૂતરાની સમક્ષ ખોરાક રજૂ કર્યો. ખોરાક જોતાં જ કૂતરાના
  મોંમાં લાળ ઝરી.
  
• 
  આ લાળ ઝરવાની પ્રતિક્રિયા ખોરાક જોતાં જ જોવા મળી હતી જે સહજ
  પ્રતિક્રિયા હતી. હવે ઘંટડી વગાડી, જેના અવાજથી કૂતરામાં કોઈ
  પ્રતિક્રિયા જોવા મળી નહીં, પરંતુ પછી ખોરાક રજૂ થતાં કૂતરાનાં મોમાં
  લાળઝરણ જોવા મળ્યું. 
  
• 
  ખોરાક અને ઘંટડી બંનેની રજૂઆત વારંવાર એકસાથે કરી. આમ, આ પ્રકારની
  રજૂઆતના પુનરાવર્તનથી ફક્ત ઘંટડીનો અવાજ સાંભળીને કૂતરાના મોંમાં લાળ
  ઝરવાની પ્રતિક્રિયા જોવા મળી.
  

• 
  પ્રબલન એટલે કે શીખેલી – શીખવવામાં આવેલી પ્રતિક્રિયાને દૃઢ કે
  બળવત્તર કરનારું ઘટક તેના બે પ્રકારો છે.
  

• 
  જે પ્રબલન વિધેયની શીખેલી પ્રતિક્રિયાને વારંવાર કરવા પ્રેરીને
  પ્રતિક્રિયાને દૃઢ બનાવે તેને વિધાયક પ્રબલન કહે છે.
  
• 
  સ્કિનરના મતે પ્રતિક્રિયાની વારંવારના વધારનારું પ્રતિક્રિયા બાદ રજૂ
  કરાતું ઉદ્દીપક એટલે વિધાયક પ્રબલન.
  
• 
  દા.ત., માતાની ગેરહાજરીમાં બાળક શાળાનું હોમવર્ક કરી લે તો માતા તેને
  ચોકલેટ આપે છે. અહીં ચોકલેટ એ બાળક માટે વિધાયક પ્રબલન છે.
  

• 
  સ્કિનરના મતે નિષેધક પ્રબલન એ શિક્ષા નથી. નિષેધક પ્રબલન એટલે
  પ્રતિક્રિયાની સંભાવના વધારનારું અને પ્રતિક્રિયા બાદ દૂર કરાતું
  ઉદ્દીપક.
  

• શીખેલી પ્રતિક્રિયાની લુપ્તતા એટલે વિલોપન.
• 
  એકવાર અભિસંધિત થયેલ પ્રતિક્રિયા પ્રાણી વારંવાર કરે છતાં પણ તેને
  પ્રબલન આપવાનું સદંતર બંધ કરવામાં આવે તો તે શીખેલી પ્રતિક્રિયા
  આપવાનું બંધ કરે છે. જેને વિલોપન કહેવાય છે.
  

• 
  આંતરસૂઝ શિક્ષણ એ એક બોધાત્મક ક્રિયા સાથે સંકળાયેલ શિક્ષણપ્રક્રિયા
  છે.
  
• 
  જેમાં પ્રાણી કે વ્યક્તિને તેની સમક્ષ આવી પડેલી સમસ્યા અંગે તેની
  અંદરથી જ આંતરસૂઝ પ્રાપ્ત થતી જોવા મળે છે. કોહલરનો ચિમ્પાન્ઝી
  વાનરનો પ્રયોગ
  
• 
  ઉત્ક્રાંતિવાદના સિદ્ધાંત પ્રમાણે નિમ્ન કક્ષાના પ્રાણીઓમાં શિક્ષણ
  અનુકરણ દ્વારા પ્રાપ્ત થતું જોવા મળે છે.
  
• 
  આંતરસૂઝ દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં શિક્ષણ માટે કોહલરે વાનરની એક પ્રજાતિ –
  ચિમ્પાન્ઝી પર પસંદગી ઉતારી હતી.
  

• 
  કોહલરે સરળથી જટિલ સમસ્યાઓ લઈને ચેમ્પાન્ઝી પર પ્રયોગો કરેલા. અહીં
  એક સરળ સમસ્યાનો ઉકેલ ચિમ્પાન્ઝી કેવી રીતે લાવે છે.
  
• 
  તેમણે ભૂખ્યા ચિમ્પાન્ઝીને પાંજરામાં પૂર્યો. પાંજરાની બહાર
  ચિમ્પાન્ઝીને દેખાય તે રીતે કેળાંની એક લૂમ મૂકવામાં આવી અને
  પાંજરાના પાછળના ભાગમાં એક લાકડી મૂકી.
  
• 
  ચિમ્પાન્ઝીએ કેળાંની લૂમ મેળવવા માટે હાથ બહાર કાઢીને પગ બહાર કાઢીને
  અસંખ્ય પ્રયત્નો કર્યાં.
  
• 
  છેવટે કંટાળીને તે પાંજરાના પાછલા ભાગમાં જઈને બેઠો. જયાં અચાનક તેની
  નજર લાકડી પર પડી, જેવું તેનું ધ્યાન લાકડી પર ગયું કે તરત જ તેણે
  લાકડી ઉપાડી, પાંજરાના આગળના ભાગમાં જઈને કેળાંની લૂમ મેળવી લીધી.
  ચિમ્પાન્ઝીને લાકડીને જોઈને થયેલો ઝબકારો કે આંતરસૂઝ જવાબદાર છે.
  

• 
  કોહલરે આ પ્રયોગમાં ચિમ્પાન્ઝીની સમક્ષ એક અઘરી સમસ્યા રજૂ કરવાનું
  વિચાર્યું.
  
• 
  જેમાં ચિમ્પાન્ઝીની સમક્ષ તેણે પાંજરામાં નાની લાકડી મૂકી અને તેના
  જેવી થોડી મોટી લાકડી પાંજરાની સહેજ બહાર મૂકી.
  
• 
  ચિમ્પાન્ઝીએ નાની લાકડીની મદદથી કેળાંની લૂમ મેળવવા માટે પ્રયાસ
  કર્યો પણ તે નિષ્ફળ રહ્યો.
  
• 
  ત્યારબાદ તેણે નાની લાકડી વડેથી પાંજરાની મોટી લાકડી મેળવી હવે મોટી
  લાકડીમાં પણ તે નિષ્ફળ ગયો. આખરે થાકીને કંટાળીને બેસી જાય છે.
  
• 
  ચિમ્પાન્ઝી રમત કરતો હોય છે લાકડી વડે ત્યારે અચાનક બંને લાકડીઓ ભેગી
  થઈ જાય છે ત્યારે ચિમ્પાન્ઝીને ઝબકારો થાય છે અને તુરંત જ તે કેળાંની
  લૂમ પ્રાપ્ત કરી લે છે.
  

• 
  ચિમ્પાન્ઝીએ આ પ્રયોગમાં તેમણે ઊંચી છતવાળા ઓરડામાં ત્રણ ખોખાં
  મૂક્યા હતા.
  
• આ ઊંચી છતવાળા ઓરડામાં કોહલરે વચોવચ કેળાં લટકાવ્યા.
• 
  ચિમ્પાન્ઝીએ કેળાં જોયાં એટલે કૂદકો મારીને, કોઈપણ રીતે કેળાં
  પ્રાપ્ત કરવાના અનેક નિષ્ફળ પ્રયાસો કર્યો.
  
• 
  ત્યારબાદ વચોવચ ખોખાંને લાવીને તેના પર ચડીને કેળાંની લૂમ મેળવવા
  પ્રયાસ કર્યો. જેમાં તેને નિષ્ફળતા મળી.
  
• 
  ખોખાંઓની રમતો રમતા રમતાં તે ત્રણેય ખોખાંઓ એકબીજાના ઉપર ખોખાઓ
  ગોઠવાઈ જતાં તેને અચાનક ઝબકારો થયો અને તેણે તરત જ ઉપર ચડીને તે
  કેળાંની લૂમને પ્રાપ્ત કરી લીધી.
  
• 
  કોહલરે પોતાનો આ પ્રયોગ સુલતાન નામના ચિમ્પાન્ઝી પર કર્યો હતો.